Nhân Dân Diễn Cát Đón Chào Bàng Di Tích Lịch Sử Văn Hoá Đền Thờ Mộ Thành Hoàng Tạ Công Luyện
Những ngày đầu xuân Nhâm Ngọ (2002) nhân dân Diễn Cát đang náo nức đón chào bằng di tích lịch sử văn hoá “Đền thờ và Mộ Tạ Công Luyện",
Theo dòng lịch sử trên 5 thế kỷ Tưởng công Khâm mệnh Phó sứ Luyện Khê hầu Thành hoàng Tạ Công Luyện đã lập đồn điền biệt sở tộc trên vùng đất Hoan Diễn (Nay là Diễn Châu). Theo gia phả, nguồn sử liệu, tài liệu chính sử cho biết: Ông Tạ Công Luyện tự là Đôn tĩnh, sinh vào khoảng 1430 gốc ở Độ Tích, Quảng Hoành, Quảng Đông, Trung Quốc theo gia đình đi tới Lâm ấp, Thuận Châu, nay thuộc tỉnh Quảng Bình. Ông xuất thân từ dòng dõi quý tộc, lớn lên trong thờ Lê Cực thịnh được giáo dục theo lễ giáo phong kiến ngay từ tuổi thiểu thời đã bộc lộ trí thông minh, chăm lo đèn sách, dùi mài kinh sử, còn thường xuyên luyện tập võ nghệ, nghiên cứu binh thư chờ kỳ thi đem bảng vàng về gia tộc.
Khi Tạ Công Luyện khôn lớn bước vào ngưỡng cửa của cuộc đời thì nạn ngoại xâm đe doạ. Năm 1446 quân Chiêm Thành sang xâm lược nước ta, trước hoàn cảnh đất nước bị đe doạ, Tạ Công Luyện tạm gác bút nghiên nuôi chỉ diệt thù. Cùng bạn bè luyện tập võ nghệ chẳng bao lâu ông nổi tiếng giỏi võ trong vùng.
Tháng 8 năm 1470, Quốc vương Chiêm Thành là Trà Toàn thân chinh đem quân thuỷ, bộ hơn 10 vạn đánh úp vùng Thuận Hoá, tưởng Thu Viên quân ít, chống cự không nổi đành phải rút lui vào thành chờ thêm lực lượng.
Tháng 9 năm 1470, Vua Lê Thánh Tông ra sắc chỉ, Hoàng Đình mới 12 tuổi đã chọn lấy sung vào quân ngũ hưởng ứng chiều chỉ của triều đình. Tạ Công Luyện cùng trai tráng trong vùng gia nhập vào quân ngũ, nhờ có tài võ nghệ ông được Vua bổ sung vào đội quân thiện chiến.
Tháng 2 năm 1471, Trà Toàn và em là Thị Nại cùng đại thần đem 5000 quân voi tiến đánh quân của Vua Lê Thánh Tông. Chúng chưa kịp trở tay nhà Vua đã mặt bảo lệnh cho các tướng Lê Huy Cát, Hoàng Nhân Thiêm. Lẻ Thể Trịnh, Vân Soái đem hơn 5000 chiến thuyền, 3 vạn quân tỉnh nhuệ vượt biên vào cưa Sa Kỳ Quang Nam đắp thành luỹ chận lỗi về của quân giặc.
Ngày 7/2/1471: Vua Lê Thánh Tông
thân chinh đem hơn 1000 chiến thuyền với hơn 70 vạn quân tỉnh nhuệ ra cửa Áp, cửa
Toạ, Quảng Nam kéo cờ hiệu đánh trồng hò reo tiến quân, mặt khác soái bộ binh
do Tướng Nguyễn Đức Trung, Tạ Công Luyện đón chặn đường về, chúng sợ hãi trèo
qua núi cao, người ngựa xác chết ngồn ngang thành đống, quân của Nhà vua đến cửa
Thái Cần Quảng Nam thả quân tiến đánh, chém được 300 thứ cấp, bắt sống hơn 60
tên. Trà Toàn sợ hãi mang biển ra xin hàng.
Ngày 3/7/1471 Vua Lê Thánh Tông
đem đại quân vây đánh thành Trà Bàn, Tạ Công Luyện là một trong những tướng
lĩnh được chọn đánh thành Trà Bàn. Ông trực tiếp cầm quân đánh giặc phối hợp
cùng vua Lê Thánh Tông. Như được tăng thêm sức mạnh ông đã chiến đấu anh dũng,
tả xung hữu đột lập công vang dội góp phần chém chết 300 tên và bắt sống tướng
giặc Trà Toàn cùng với 3 vạn lính giặc làm tù binh, đất Chiêm Thành một phần
thuộc Lê Thánh Tông.
Ngày 1/5/1471, nhà Vua tổ chức lễ mừng công, các quan văn võ được nhà vua thường rất hậu. Riêng Tạ Công Luyện được phong tước “Tướng Công Khâm Mệnh Phó Sử Luyện Khê Hầu" và giữ chức Phó sứ Đồn Điền, phụ trách vùng đất từ Quảng Bình đến Nghệ An. Sau lễ mừng công, Vua lập bộ máy từ triều đình đến thôn xã. hưởng ứng chiếu khẩn hoang của Vua Lê Thánh Tông, với trách nhiệm Phó sứ Đồn Điền, Tạ Công Luyện bắt tay vào công việc khai hoang lập ấp, xây dựng đồn điền, chăm lo việc quân lương đề phòng giặc Chiêm Thành.
Trong những năm xông pha trận mạc, Tạ Công Luyện thấy vùng biển từ Quảng Bình đến Nghệ An, nơi biên cương hẻo lánh, vùng đất còn hoang sơ đầm lầy, rừng rậm chưa khai phá. Với uy tín vị quan võ có công trong kháng chiến chồng giặc ngoại Tước Luyện khê hầu giữ chức Phó sử Đồn Điền bồng lộc vua ban, ông đã chọn vùng đất phía nam huyện Diễn Châu làm trang trại chính và đặt nhiệm sở chỉ đạo khai phá vùng lân cận. Với lòng nhân ái bao dung, ông đã động viên nhân dân nhường cơm sẻ áo góp phần khai hoang xây dựng xóm làng.
Buổi đầu còn khó khăn, ông dồn tất cả bồng lộc của mình để xây dựng lán trại phân chia cho mọi người có ăn sinh sống, động viên nhân dân phu điền biển vùng đất hoang sơ thành vùng bằng phẳng trù mật. Việc khẩn hoang
hơn 10 năm triều đình miễn tô thuế, nhân dân vui vẻ làm ăn, trang trại phát triển, vật chất ngày càng vững chắc,
Năm Nhâm Dần 1482, Triều Lê thành lập hộ tịch, cuộc sống thay đổi, trang trại đặt tên Đồn điền Biệt sở tộc, từ đó đồn điền vừa là lộc điền của Vua ban cho dòng họ, vừa là nhiệm sở của Phó sứ Luyện Khê Hầu làm nơi thínghiệm chỉ đạo công cuộc khai hoang xây dựng đồn điền.
Do công lao to lớn đó với dân với nước, với dòng họ triều đình Nhà Lê ghi nhận công lao của ông và gia tăng nhiều sắc. Khi ông về giả, Vua Lê Thánh Tông sai Quốc sứ về tìm đất an táng ông. Thi hài Tạ Công Luyện được án táng tại xứ Cồn Cao ngay trên vùng đất ông khai phá và được nhà vua ban cho ông “Thành Hoàng Tuấn Lương Dực Bảo Trung Hưng Tôn Thần”, đồng thời sắc cho nhân dân lập đền thờ ông tại phía Tây Nam làng Lạc Sở, đã được 3 làng Lạc Sở, Cây Đạu, Đầu Cầu phụng tự Thành Hoàng Tạ Công Luyện. Ngày 6 tháng 2 năm 2002, đền thờ và mộ Thành Hoàng Tạ Công Luyện được Nhà nước công nhận Di tích Lịch sử Văn hoá.
Trong không khí lễ hội đầu xuân, cờ hoa rực rỡ đón nhận bằng Di tích Lịch sử - Văn hoá Đền thờ và Mộ Thành Hoàng Tạ Công Luyện.
Đây là niềm vinh dự tự hào của nhân dân Diễn Cát nói chung và dòng họ Tạ nói riêng. Chúng ta nguyện phát huy bản sắc văn hoá mãi mãi xứng đáng với con cháu của Ngài, tô thêm truyền thống trên quê hương Diễn Cát xã anh hùng.
Dựa theo các nguồn sử liệu Người viết Vương Đình Cừ